colloquia/data/838-talorum-lusus.txt

Titulus: *Ἀστραγαλισμὸς, sive TALORUM LUSUS.
Personæ: Carolus, Quirinus.

|Qv| Disce,
inquit Cato,
sed a doctis.
Cupio itaque,
mi *Utenhovi,
te magistro discere;
quam ob rem prisci illi religionis antistites edixerint,
ut clerici talaribus tunicis uterentur,
hoc est,
usque ad talos demissis.
|Ca| Duabus,
opinor,
de caussis.
Primum verecundiæ gratia,
ne quid nudi pateret oculis.
Nam olim nec hoc caligarum genus fuit repertum,
quod nunc ab ilibus usque ad imos pedes corpus tegit,
neque subligaribus aut femoralibus vulgo utebantur.
Eadem de caussa turpe est fœminis brevioribus uti vestimentis,
quo magis consultum sit sexus pudori.
Deinde ut non solum moribus,
vetum etiam habitu differrent a populo,
in quo ut quisque est profanissimus,
ita brevissimis tunicis uti gaudet.
|Qv| Non dissimile veri est quod narras.
Cæterum ex Aristotele,
Plinioque didici,
nulli hominum esse /talos/,
sed tantum quadrupedibus,
non tamen omnibus,
sed bisulcis plerisque,
nec rursus his nisi in tibiis posterioribus.
Unde igitur vestis dici talaris potest,
quam gestat homo,
nisi fuerunt homines olim quadrupedes,
juxta fabulam Aristophanis.
|Ca| Imo,
si credimus Oedipo,
& quadrupedes,
& tripedes,
& bipedes
inveniuntur homines:
nec raro nobis e bello redeunt unipedes,
interdum apodes:
sed quod ad /tali/ vocabulum attinet,
rectius mireris,
si legas Horatium,
qui fabulis quoque /talos/ attribuit.
Sic enim opinor,
scribit in Arte poetica:
`
Securus, cadat, an recto stet fabula talo.
`
|Qv| Poetis licet,
ut libet,
loqui:
apud quos Tmolus habet aures,
& naves loquuntur,
& saltant quercus.
|Ca| Quin & *Aristoteles tuus hoc te docere poterat,
esse talos dimidiatos,
quos ille vocat ἡμιαστραγάλους,
quales tradit esse lyncum generi.
Addit, leonibus inesse quiddam vice tali,
sed amfractuosum,
quod ille vocat λαβυρινθῶδες,
Plinius vertit /tortuosum/.
Denique ubicunque committuntur ossa ossibus ad flexus commoditatem,
cava prominentibus inter se respondent,
utrinque lubrica cartilagine communitis,
ac velut incrustatis partibus,
ne mutuo attritu sese lædant,
ut idem docet Aristoteles.
In his fere est aliquid quod a tali similitudine pariter & usu non discrepat;
velut in ima tibia juxta calcaneum,
ubi totius pedis flexus est,
prominet quiddam talo simile,
quod Græci σφυρὸν appellant.
Rursus in flexura genu,
quod,
ni fallor,
ἰσχίον appellant,
quidam /vertebrum/.
Simile quiddam videmus in coxendicibus,
in humeris;
postremo in commissuris digitorum,
pedis,
ac manus.
Quod ne tibi mirum videatur,
Græci tradunt ἀστραγάλου vocabulum apud probatos auctores tributum etiam ossibus,
quibus spina connectitur,
præsertim in cervice.
Citant enim hoc carmen:
`
*Ἐκ δέ μοι αὐχὴν ἀστραγάλων ἐάγη.
`
Quoniam autem Aristoteles tradit priores tibias animanti datas ad celeritatem,
& ob id carere talis;
posteriores ad stabilitatem,
quod in eam partem vergat pondus corporis,
quemadmodum ad robur iis,
quæ calcibus feriunt:
Flaccus dum significare vult fabulam non ejectam,
sed ad finem usque peractam,
dicit illam /stetisse fixo talo:/
nec aliter tribuit fabulæ /talum/,
quam nos libro tribuimus /calcem,/
& volumini /umbilicum./
|Qv| Næ tu probe Grammaticum agis.
|Ca| At quo magis id credas,
Græci literatores ἀστράγαλον dici volunt a στρέφω,
& α particula privativa,
quod minime flectatur,
sed immobilis sit.
Quanquam alii malunt ἀστράγαλον,
interjecta litera ρ,
dictum pro ἀστάγαλον,
quod lubrica volubilitate stare nesciat.
|Qv| Ad istum modum licet plura divinare.
Simplicius erat dicere,
Nescio.
|Ca| Non usque adeo videbitur absurda divinatio,
si cogites quantam habeat caliginem vocum primitiva origo:
tum in re nullam esse contrarietatem;
quod apparebit,
si propius inspicias:
Volubilis est talus,
sed ita volubilis,
ut eam partem cui innectitur,
reddat ad standum firmiorem:
deinde os ossi connectit,
ne facile luxari queat.
|Qv| Tu vel sophistam agere possis,
quantum video,
si libeat.

|*| Ἀστραγαλισμός ] Ἀστραγαλισμὸς /talorum lusus/.

|*| /Utenhovi/ ] Utenhoviorum genus apud Gandavenses nobilissimum.
Hic autem Carolus Utenhovius,
cui cum Erasmo magna intercedebat familiaritas,
fuit vir apprime doctus,
Gandavensis,
Dominus Merhegemii.

|*| Hist. Animalium Lib.~`I. c.~1. cum quo confer & Lib.~`IV. c.~10.

|*| Ἐκ δέ μοι ] Id est, /effracta mihi cervix est extra talos./

|Ca| Sed nihil est,
Talesi,
quod nos torqueat etymologia vocis.
Nam quod hodie Græci vocant ἀστράγαλον,
prisci quorum est Callimachus,
dixerunt ἄστριον,
cujus hoc refertur hemistichium;
*Δέκα δ’ ἄστρια αἴνυτο λύτρον.
unde quemadmodum ἀστραγαλίζειν,
ita & ἀστρίζειν dicebant /talis ludere./
|Qv| Quale est igitur illud quod proprie talum vocant?
|Ca| Est id quo nunc ludunt puellæ:
olim puerorum erat lusus,
quemadmodum nuces.
De quo est illud Græcorum;
* Ἀμφ’ ἀστραγάλοισι χολωθεὶς,
cum iram levi de caussa susceptam indicant.
Rursus Horatius in Odis:
/Nec regna vini sortiere talis./
Item in Sermonibus:
/Te talos Aule,
nucesque,/
&c.
postremo dictum illud Lacedæmonii,
ni fallor,
/Pueros esse fallendos talis,
viros jurejurando./
Hunc talum negant in ullo animante inveniri,
quod sit μώνυχον,
hoc est,
ungula solida,
excepto asino Indico unicorno:
aut quod sit πολυσχιδὲς,
hoc est,
pede in multos digitos ungulasve fisso;
quod genus sunt leo,
panthera,
canis,
simius,
homo & avis,
aliaque permulta.
Quæ vero δίχηλα sunt,
hoc est,
ungula bisulca,
pleraque talum habent,
idque,
ut recte dicebas,
in posterioribus cruribus.
Uni homini duplici de caussa tali non sunt;
primum quia bipes,
deinde quia quinis digitis fissos habet pedes.
|Qv| Ista frequenter audivi.
Cæterum pervelim mihi situm ac formam tali describi.
Nam istud lusus genus etiam puellis hodie fastiditum est;
sed aleam,
chartas aliosque masculos lusus affectant.
|Ca| Non mirum, cum affectent & Theologiam.
Verum etiamsi mathematicus sim,
aut pictor,
aut etiam plastes;
non possim tibi melius tali formam exhibere,
quam ipso talo:
nisi mavis,
ut tibi describam per literas,
ut illi solent.
|Qv| Habesne talum?
|Ca| En tibi ovillum e dextro crure.
Vides quatuor duntaxat latera,
cum in cubo,
& alea,
seu tessera sint sex;
in ambitu quatuor,
in summo & imo duo.
|Qv| Sic est.
|Ca| In talo,
quoniam summa pars & ima curvatur,
non sunt nisi quatuor latera:
quorum unum vides velut in dorsum intumescere.
|Qv| Video.
|Ca| Quod est e regione,
cavum habere.
Illud Aristoteles vocat πρανὲς,
id est,
/pronum;/
hoc,
ὕπτιον,
id est,
/supinum./
Velut in congressu uxoris & mariti,
cum dant operam liberis,
mulier supina est,
vir pronus;
& manus si vola spectet terram,
prona est,
si invertas,
supina.
Quamquam oratores & poetæ nonnunquam his verbis abutuntur,
quod ad hanc rem nihil attinet.
|Qv| Istuc quidem eleganter oculis subjecisti.
Inter reliqua duo latera quid est discriminis?
|Ca| Alterum modice cavatum est,
ut ossi,
cui innectitur,
congruat:
alterum propemodum nihil habet concavi,
minusque armatum est cartilaginea tunica,
sed tantum nervo & pelle tegitur.
|Qv| Video.
|Ca| Pronum latus nihil habet nervorum,
sed supinæ partis concavo adhæret nervus,
quemadmodum dextri lateris summo,
lævi imo.
|Qv| Pulchre narras:
sed unde dignoscam dextrum a sinistro?
|Ca| Recte admones.
Nam perperam docui,
nisi dextri cruris talum intelligas.
Dicam igitur melius,
simulque,
quod volebas,
situm indicabo.
Talus est
in ipsa suffragine cruris infra coxam.
|Qv| Complures arbitrantur juxta pedem esse.
|Ca| Errant.
Is qui proprie dicitur talus,
est in suffraginibus,
quas Græci καμπὰς vocant,
sed crurum,
ut dixi,
posteriorum.
Inter pedem tuum & genu tibia est.
|Qv| Sic opinor.
|Ca| Post genu καμπή.
|Qv| Assentior.
|Ca| Nam qui flexus est homini in brachiis,
idem est quadrupedibus in cruribus posterioribus;
simiam excipio semihominem.
Itaque quod genu est in cruribus,
id cubitus est in brachiis.
|Qv| Animadverto.
|Ca| Itaque flexus flexui respondet.
|Qv| Illud dicis crurum posteriorum & priorum.
|Ca| Tenes.
In ea igitur suffragine,
quæ respondet suffragini,
quæ est post genu,
stat talus erectus,
cum stat quadrupes,
cujus summa & ima pars leniter incurvatur,
quamquam non prorsus eodem modo.
Nam superior replicatur in cornua quædam,
quas Aristoteles appellat κεραίας,
*Theodorus vertit /antennas,/
juxta quas se submittit pronum latus;
ima,
tale nihil habet.
|Qv| Plane video.
|Ca| Illud ergo latus quod spectat tibias priores,
Aristoteles vocat /supinum:/
quod illi adversum est,
/pronum:/
Rursum sunt duo latera,
quorum alterum intus spectat tibiam posteriorem,
puta lævam aut dextram;
alterum spectat foras.
Quod introrsum spectat,
Aristoteles appellat κῶλον,
quod foras,
ἰσχίον.

|*| Δέκα δ’ ἄστρια ] Id est, /decem/ vero /talos cœpit præmium./
Vide fragmentum `CCXXXVIII. in iis quæ collegit /Ric.~Bentlejus,/
in Ed.~/Callimachi/ Ultrajectina.
|*| Ἀμφ’, &c. ] Id est, /ob talos iratus./
|*| /Theodorus/ ] Intelligit Theodorum Gazam:
qui Victorino Fleltrensi magistro usus,
usque adeo copiose & diligenter,
teste Jovio,
Latinas literas didicit,
ut longe omnium Latinissime scriberet,
nec plane dignosci posset,
an exactius & certius ab eo Latina Græce an ipsa Græca Latine verterentur,
Sacerdotium in Magna Græcia commendante Bessarione adeptus,
tandem plane senex obiit.

|Qv| Prorsus oculis rem video.
Jam superest ut nobis indices,
quæ fuerit olim talis ludendi ratio.
Nam qui lusus nostra memoria dicitur in usu fuisse,
nihil convenit cum iis quæ comperimus apud priscos auctores de hoc ludendi genere.
|Ca| Ac sane fieri potest,
ut quemadmodum hodie chartis ac tesseris ad varias ludendi formas abutimur,
ita non fuerit eadem apud veteres talis lusitandi ratio.
|Qv| Probabile est quod dicis.
|Ca| Theodorus Gaza,
sive ut alii malunt appellare,
*Thessalonicensis,
vertens Aristotelis librum *De Historia animalium secundum,
ait,
tali latus,
quod foras transversum spectat,
/Canem/ vocari,
quod introrsum ad alterum crus,
/Venerem/.
Cæterum hoc quidem de suo addidit.
Nam Aristoteles hæc tantum ponit:
* Τὸ μὲν πρανὲς ἔξω,
τὸ δὲ ὕπτιον εἴσω,
καὶ τὰ μὲν κῶλα ἐντὸς ἐστραμμένα πρὸς ἄλληλα,
τὰ δὲ ἰσχία καλούμενα ἔξω,
καὶ τὰς κεραίας ἄνω.
Cæterum quando constat ab aliis,
/Veneris jactum/ appellari,
quoties ex quatuor talis nullus est qui summam faciem habet cum alio congruentem,
demiror quid sequutus Theodorus,
unum latus appellet /Venerem./
Erasmus noster,
quem communem habemus amicum,
hujusmodi observationum non admodum curiosus,
in proverbiis aliquot ex auctoritate veterum,
indicat quædam de ludo talorum,
velut in proverbio,
/Non Chius,
sed Cous:/
refert,
/Coum/ & /Senionem,/
eundem esse quem Græci ἑξίτην dicunt.
Idem tradit in proverbio,
/Chius ad Coum,/
(addens /Chium/ eundem esse cum /Cane/)
/Coi/ jactum fuisse felicem,
/Canis/ infelicem,
teste Persio:
`
― Quid dexter senio ferret:
Scire erat in votis, damnosa canicula quantum
* Raderet. ―
`
Itidem Propertius:
`
* Semper damnosi subsiluere canes.
`
Et Ovidius libro de Tristibus secundo,
/damnosos *Canes/ appellat.
Addit ex Martiale,
Senionem videri per se felicem:
cæterum infelicem fieri,
si accedat Canis.
Sic enim loquitur:
`
Senio nec nostrum *cum Cane quassat ebur.
`
Jam Veneris jactum esse ut rarum,
ita felicissimum,
indicat Martialis in *Apophoretis:
`
* Cum steterit vultu nullus tibi talus eodem,
Munera me dices magna dedisse tibi.
`
Tot autem talis ludebatur,
quot quisque habet latera.
Nam tesseris non plus tribus ludi solet.
Sed propius ad ludendi rationem facit,
quod scribit Suetonius in Octavio Augusto,
recitans ex illius quadam ad Tiberium epistola,
hæc:
/Inter cœnam lusimus *γεροντικῶς & heri & hodie./
Talis enim jactitatis,
ut quisque canem aut
senionem miserat,
in singulos talos,
singulos denarios in medium conferebat,
quos tollebat universos,
qui Venerem jecerat.
|Qv| Docuisti felicissimum esse jactum,
cum omnes tali quatuor,
ostenderint diversum latus,
quemadmodum in tesserarum ludo fortunatissimus est,
qui dicitur /Midas;/
at nondum declarasti hunc jactum dici /Venerem./

|*| /Thessalonicensis/ ] Erat enim Gaza Thessalonicæ honesto loco natus;
Amurathe Græciam omnem armis victricibus quatiente in Italiam venit,
acumine & fertilitate ignenii nemini secundus,
quum Græcos omnes linguæ peritia eruditoque judicio superaret.

|*| /De Historia/ ] De versione Gazæ ita testatur Jovius:
/Historias Aristotelis de Animalibus & Theophrasti de Plantis,
ita Latinas fecit,
ut Romanæ Linguæ facultatem,
quum nova vocabula solerter effingeret,
audaci sed generosa translatione locupletavit.
Tanta porro felicitate librum M.~Tullii de Senectute Græcum reddiderit
ut peritissimi præter adæquatos sensus,
ipsam quoque Ciceronis eloquentiæ majestatem,
scite & graviter repræsentatam admirentur.
Transtulit etiam Problemata Aristotelis & Hippocratis Aphorismos,
ut præstantissimis auctoribus ad perspicuam fidem,
nec obscure ad salutem humani generis sua dignitas redderetur./

|*| Τὸ μὲν, &c. ] Hoc est,
/atque illud quidem,
quod pronum est,
foras:
quod vero supinum,
intus,
& cola quidem intus ex adverso inter se:
Ischia autem quæ vocat foras,
supra vero antennæ./

|*| /Raderet/ ] Versus Persii exstant Satyr. 1. ad quam vide /Is. Casaubonum/
& /Theod. Marcilium./

|*| /Semper damnosi/ ] Propert.~lib.~4. Eleg.~9.
`
Me quoque per talos Venerem quærente secundos.
`
Et tum subnectit hoc pentametrum.

|*| /Canes appellat/ ] Etiam lib. 2. de Arte Amandi:
`
Damnosi facito stent tibi sæpe canes.
`

|*| /Cum Cane/ ] Martialis l.~13.~Epig.~1.
`
Non mea magnanimo depugnat tessera talo.
`
Et tum adnectit hoc pentametrum.

|*| /Apophoretis/ ] Martialis libro 14. Apophoreta nomen indit.

|*| /Cum steterit/ ] Exstat Epigramma lib.~14. Epig.~14.

|*| Γεροντικῶς ] Id est /seniliter./

|Ca| Illud expediet tibi Lucianus,
ita loquens in Cupidinibus:
*Καὶ βαλὼν μὲν ἐπὶ σκοποῦ,
μάλιστα δὲ εἴποτε τὴν θεὸν αὐτὴν εὐβολήσειε,
μηδενὸς ἀστραγάλου πεσόντος ἴσῳ σχήματι προσεκύνει,
τῆς ἐπιθυμίας τεύξεσθαι νομίζων.
Loquitur autem illic de Venere.
|Qv| Si falsus est Theodorus,
duo tantum latera suis vocabulis designantur.
|Ca| Fortassis alicujus auctoritatem ille secutus est,
quæ nos fugit:
quod apud auctores compertum est,
afferimus in medium.
Nam sunt qui meminerunt de numero Stesichorio in talis,
quem putant *ogdoadem esse:
item de Euripideo,
qui continebat quadraginta.
|Qv| Restat ut lusus leges præscribas.
|Ca| Non arbitror pueros iisdem usos legibus,
quibus se usum fuisse scribit Octavius.
Nec probabile est,
hoc ludendi genus quod commemorat,
fuisse publicum.
Id si fuisset,
satis erat dixisse,
/Inter cœnam lusimus talis./
Sed mihi subindicare videtur novam ludendi conditionem inter illos repertam,
velut aptam senibus,
minimeque torquentem animos sollicita cogitatione,
quemadmodum faciunt hodie complures lusus,
ut levius sit intendere studiis.
|Qv| Profer,
obsecro te,
reliquos talos,
ut experiamur.
|Ca| Sed deest nobis *turricula volvendis talis,
deinde tabula.
|Qv| Suffecerit hæc mensa ad qualecunque specimen exhibendum.
Pro turricula suffecerit cyathus aut pileum.
|Ca| Imo complexus cavarum manuum.
Jactus sæpius ostendit supinam partem,
quam pronam,
& pronam sæpius,
quam senionem,
aut canem.
|Qv| Videtur.
|Ca| Si inter quatuor talos exstiterit unus canis,
expones nummum;
si duo, duos;
si tres, tres;
si quatuor, quatuor.
Item quoties jeceris senionem,
toties recipies unum e nummis.
|Qv| Quid si senionem cum cane?
|Ca| Si vis,
uterque nummum addet,
neuter tollet;
cui primum obtigerit Venus,
is auferet acervum.
|Qv| Quid si talus ostendat partem supinam aut pronam?
|Ca| Is jactus erit irritus,
& aut tu jactum repetes,
aut jaciendi jus ad me devolvetur.
|Qv| Placet devolutio.
|Ca| Nunc appone sortem.
|Qv| Experiamur absque periculo.
|Ca| Vis tu tantam artem discere gratis?
|Qv| Verum impar certamen est inter artificem & rudem.
|Ca| Atqui spes lucri,
& damni metus,
reddet te attentiorem.
|Qv| Quanti certabimus?
|Ca| Si vis cito ditescere, centum ducatis.
|Qv| Utinam sint quos deponam!
Tutius est paullatim ditescere.
En tibi solidum assem.
|Ca| Age,
/addemus pusillum pusillo,/
quemadmodum monet Hesiodus;
sic quoque fiet /ingens acervus./
Convolve,
ac mitte.
Felix auspicium canem habes; 
appone nummum,
& posthac agnosce damnosum latus.
Da talos.
|Qv| Felicius auspicium;
treis habes canes;
appone.
|Ca| Insidiatur tibi fortuna;
mitte,
sed circumvolutos,
ô bone.
Labor irritus;
pronum habes,
& supinum.
Succedo;
trade talos.
|Qv| O factum bene! rursum treis video canes.
|Ca| *Μὴ πρὸ τῆς νίκης ἐγκώμιον.
Illectat,
inquam,
te fortuna.
Sed heus tu,
ad hunc quidem modum edoctus sum.
At mea sententia secus lusit Octavius.
|Qv| Quomodo?
|Ca| Qui canem jecerat,
apponebat denarium,
ut diximus;
qui senionem,
nihil quidem auferebat,
sed alter ponebat.
|Qv| Quid si plures seniones exissent?
|Ca| Totidem nummos alter addebat.
Bene cumulatum acervum semel tollebat Venus.
Et illud addas licebit:
Cui nec senio obtigerit,
nec canis,
nihil aliud quam mittendi vicem perdet.
|Qv| Non recuso.
|Ca| Mihi videtur & hoc elegantius,
si tertio quisque jactu defungatur,
qui talos tenet,
& mox alteri tradat vices.
|Qv| Placet:
sed quota Venus finiet ludum?
|Ca| Tertia,
si videtur.
Deinceps liberum erit de integro pacisci.
Siquidem cum raro,
tum paucis favet Venus.
Nunc aggrediamur bonis avibus.
|Qv| Fiat;
sed præstat occludere fores,
ne nostræ culinæ regina videat nos puerorum more ineptientes.
|Ca| Imo seniliter potius. Adeone loquacem habes famulam?
|Qv| Tam futilem,
ut si desint homines quibus narret quidquid domi geritur,
longo sermone gallinis narret ac felibus.
|Ca| Heus puer,
claude ostium,
& obde pessulum,
ne quis subitus interveniat spectator,
quo liceat ad satietatem usque ludere.

|*| Καὶ βαλὼν, &c. ] Id est,
/& jactans quidem ad scopum,
maxime vero si quando ipsam Deam feliciter jactasset,
nullo scilicet talorum æquali figura cadente;
adorabat,
arbitratus se desiderio suo fruiturum./

|*| /Ogdoadem/ ] A Græco ὀγδοὰς, /octonarius./

|*| De hac turricula,
ludoque tesserarum & aliis huc pertinentibus,
multis egit /Claud.~Salmasius/ ad /Flavii Vopisci/ quadrigam Tyrannorum.
Eum adeant harum rerum studiosi.

|*| Μὴ πρὸ ] Μὴ πρὸ,
id est,
/ne ante victoriam encomion./