colloquia/data/752-alcumistica.txt

Titulus: Alcumistica
Personæ: Philecous, Lalus.

|Ph| Quid est novæ rei,
quod sic Lalus apud se ridet,
ac pene in cachinnos solvitur,
subinde signans se cruce?
Interpellabo felicitatem hominis.
Salve multum,
amicissime Lale.
Videre mihi admodum felix.
|La| Atqui felicior ero,
si te impartiam hoc gaudio.
|Ph| Fac igitur quam primum me bees.
|La| Nosti Balbinum?
|Ph| Senem illum eruditum,
ac vitæ etiam laudatæ?
|La| Sic est ut dicis;
sed nullus est mortalium,
qui sapiat omnibus horis,
aut qui sit undiquaque perfectus.
Habet hoc vir ille inter multas
egregias dotes nævi;
jam olim insanit in artem,
quam vocant alcumisticam.
|Ph| Haud tu quidem nævum narras,
sed insignem morbum.
|La| Utcunque est,
ille toties delusus ab hoc hominum genere,
tamen dudum mirifice passus est sibi dari verba.
|Ph| Quo pacto?
|La| Adiit illum Sacerdos quidam:
salutavit honorifice:
mox sic exorsus est:
Doctissime Balbine,
mirabere fortassis,
quod ignotus sic interpellem te,
quem scio nunquam non sanctissimis studiis occupatissimum.
Annuit Balbinus:
qui mos est illi;
nam verborum est mire parcus.
|Ph| Prudentiæ narras argumentum.
|La| Verum alter prudentior sic pergit.
Ignosces tamen huic meæ importunitati,
si cognoris caussam,
cur te adierim.
Dic,
inquit Balbinus,
sed paucis,
si potes.
Dicam,
inquit ille,
quanto potero compendio.
Scis,
vir omnium doctissime,
esse varia mortalium fata:
ego nescio,
utro in numero me ponam,
felicium an infelicium.
Etenim si meum fatum altera ex parte contemplor,
videor mihi pulcre felix;
sin ex altera,
nihil me infelicius.
Urgente Balbino,
ut rem conferret in compendium;
Finiam,
inquit,
doctissime Balbine.
Id erit mihi facilius apud virum,
cui totum hoc negotium sic notum est,
ut nulli notius.
|Ph| Rhetorem mihi depingis,
non alcumistam.
|La| Mox audies alcumistam.
A puero mihi,
inquit,
contigit hæc felicitas,
ut artem omnium maxime expetendam discerem:
illam,
inquam,
totius Philosophiæ medullam alcumisticam.
Ad nomen alcumistices nonnihil experrectus est Balbinus,
gestu duntaxat:
cæterum gemitu jussit ut pergeret.
Tum ille:
Sed ô me miserum,
inquit,
qui non inciderim in eam viam,
quam oportuit.
Cum Balbinus rogasset,
quasnam vias diceret:
Scis,
inquit,
optime,
(quid enim te fugit,
Balbine,
virum undiquaque doctissimum?)
duplicem esse hujus artis viam,
alteram,
quæ dicitur /longatio/:
alteram,
quæ dicitur /curtatio/.
At mihi malo quodam fato contigit in longationem incidere.
Balbino sciscitante,
quod esset discrimen viarum:
Impudentem me,
inquit,
qui hæc apud te loquar,
cui sciam hæc omnia sic esse nota,
ut nulli notiora.
Itaque supplex huc ad te accurri,
ut misertus nostri,
digneris impartire nobis viam illam felicissimam curtationis.
Quo peritior es hujus artis,
hoc potes minore negotio communicare nobis.
Noli tantum Dei donum celare fratrem dolore periturum.
Ita te Jesus Christus semper majoribus locupletet dotibus.
Cum hic non faceret obtestandi finem,
Balbinus fateri coactus est,
se prorsus ignorare,
quid esset /longatio/ aut /curtatio/;
jubet exponat ipse vim harum vocum.
Tum ille;
Quanquam,
inquit,
scio me loqui peritiori;
tamen,
quando ita jubes,
faciam.
Qui totam ætatem in hac arte divina contriverunt,
duabus rationibus vertunt rerum species;
altera,
quæ brevior est,
sed plusculum habet periculi:
altera quæ longior est,
sed eadem tutior.
Ego mihi videor infelix qui hactenus sudarim in ea via,
quæ meo animo non arridet,
neque quemquam nancisci potui,
qui alteram,
cujus amore depereo,
vellet indicare.
Tandem Deus immisit in mentem,
ut te adirem,
virum non minus pium quam doctum.
Doctrina tibi præstat,
ut facile possis dare quod peto:
pietas commovebit,
ut velis opitulari fratri,
cujus salus tibi in manu est.
Ne longum faciam,
cum hujusmodi sermonibus veterator ille amovisset a se suspicionem fuci;
fidemque fecisset,
sibi viam alteram esse perspectissimam:
jam pridem pruriebat Balbino animus.
Tandem non temperans sibi,
Valeat,
inquit,
illa /curtatio/,
cujus ego ne nomen quidem unquam audivi,
tantum abest ut teneam:
dic mihi bona fide,
/longationem/ tenes exacte?
Phy,
inquit ille,
ad unguem;
sed displicet longitudo.
Cum Balbinus rogasset,
quantum temporis requireretur:
Nimium,
inquit;
totus pene annus;
sed interim tutissima est.
Ne labora,
inquit Balbinus,
etiamsi toto biennio sit opus,
modo fidas arti tuæ.
Ut rem in pauca conferam,
convenit inter eos ut negotium aggrederentur clam in ædibus Balbini:
hac lege,
ut ille suppeditaret operam,
Balbinus sumtum;
lucrum ex æquo ac bono divideretur:
quanquam impostor modestus,
ultro totum lucrum,
quod provenisset,
Balbino deferebat;
utrinque juratum est de silentio,
quod faciunt qui mysteriis initiantur.
Jam illico numeratur pecunia,
unde artifex mercaretur ollas,
vitra,
carbones,
reliquaque quæ ad instruendam officinam pertinent.
Ibi noster alcumista suaviter in scorta,
aleam & compotationes decoquit eam pecuniam.
|Ph| Hoc nimirum est vertere rerum species.
|La| Urgente Balbino,
ut rem aggrederetur:
An non tenes,
inquit,
illud,
/Dimidium facti,
qui bene cœpit,
habet?/
Magnum est bene præparare materiam.
Tandem cœpit adornari fornax.
Hic rursus erat opus novo auro,
velut illecebra venturi auri.
Siquidem ut piscis non capitur absque esca,
ita aurum alcumistis non provenit,
nisi pars auri admisceatur.
Interea Balbinus totus erat in supputationibus:
subducebat enim,
si uncia pareret quindecim,
quantum esset lucri rediturum ex unciis bis mille:
tantum enim decreverat insumere.
Cum hanc quoque pecuniam decoxisset alcumista,
jamque mensem unum atque alterum multum operæ simulasset circa folles & carbones,
roganti Balbino,
ecquid procederet negotium;
primum obmutuit:
urgenti tandem respondit,
/Sicut solent res præclaræ,
quæ semper difficiles habent aditus./
Caussabatur erratum in emendis carbonibus:
quernos enim emerat,
cum abiegnis esset opus,
aut colurnis.
Ibi perierant aurei centum;
nec eo segnius reditum est ad aleam.
Data nova pecunia,
mutati carbones.
Jamque majore studio res cœpta est,
quam antea;
quemadmodum in bello milites,
si quid secus accidit,
quam vellent,
virtute sarciunt.
Cum menses jam aliquot ferbuisset officina,
& exspectaretur fœtus aureus,
ac ne mica quidem auri esset in vasis, 
(jam enim & illud omne decoxerat alcumista)
inventa est alia caussatio,
nimirum vitra,
quibus usus fuerat non fuisse temperata sicut oportuit.
Etenim ut non ex quovis ligno Mercurius fingitur,
ita non quibuslibet vitreis conficitur aurum.
Quo plus erat impensum,
hoc minus libebat desistere.
|Ph| Sic solent aleatores;
quasi non multo satius sit hoc perdere,
quam totum.
|La| Sic est.
Dejerabat alcumista,
nunquam sibi sic impositum fuisse:
nunc errore deprehenso cætera fore tutissima,
& hoc dispendii,
magno cum fœnore sarturum sese.
Mutatis vitreis,
tertia instaurata est officina.
Admonebat alcumista,
rem felicius successuram,
si Virgini matri,
quæ,
ut scis,
Paraliis colitur,
mitteret aliquot aureos dono:
artem enim esse sacram,
nec absque favore numinum rem prospere geri.
Id consilium vehementer placuit Balbino homini pio,
ut qui nullum prætermitteret diem,
quin perageret rem divinam.
Suscepit religiosam profectionem alcumista,
nimirum in proximum oppidulum,
atque illic votivam pecuniam decoxit in ganeis.
Reversus domum,
nunciat sibi summam esse spem,
negotium ex animi sententia successurum,
adeo divam Virginem votis suis visam annuere.
Ubi multo jam tempore sudatum esset,
ac ne mica quidem auri nasceretur usquam,
expostulanti Balbino respondit,
sibi nihil unquam tale accidisse in vita,
toties artem experto,
nec satis posse conjectare quid esset in caussa.
Quum diu divinatum esset,
tandem illud venit in mentem Balbino,
num quo die prætermisisset audire sacrum,
aut dicere preces horarias,
quas vocant:
nam nihil succedere his omissis.
Ibi impostor,
rem,
inquit,
acu tetigisti.
Me miserum,
semel atque iterum id admissum est per oblivionem,
& nuper a prolixo convivio surgens,
oblitus sum dicere salutationem Virginis.
Tum Balbinus,
Non mirum,
inquit,
si res tanta non succedit.
Recipit artifex se pro prætermissis sacris duobus,
duodecim auditurum,
& pro unica salutatione,
decem repositurum.
Cum alcumistam prodigum subinde defecisset pecunia,
nec suppeterent petendi caussæ,
tandem hanc technam commentus est:
rediit domum admodum exanimatus,
ac voce lamentabili,
Perii,
inquit,
funditus,
Balbine,
perii;
actum est de capite meo.
Obstupuit Balbinus,
& tanti mali caussam avebat cognoscere.
Subodorati sunt,
inquit,
aulici quod egimus;
nec aliud exspecto,
quam ut mox deducar in carcerem.
Ad hanc vocem expalluit etiam serio Balbinus.
Nam scis,
apud nos capitale esse,
si quis alcumisticam exerceat absque Principis permissu.
Pergit ille:
Non,
inquit,
metuo mortem;
utinam illa contingat!
metuo quiddam crudelius.
Roganti quid hoc esset:
Rapiar,
inquit,
aliquo in turrim:
illic per omnem vitam cogar his laborare,
quibus non libet.
An ulla mors est,
quæ non potior esse debeat,
quam talis vita?
Ibi res ventilata est consultatione.
Balbinus,
quoniam callebat artem Rhetoricam,
pulsavit omnes status,
si qua periculum vitari posset.
Non potes,
inquit,
inficiari crimen?
Nequaquam,
ait ille.
Inter regios satellites res sparsa est:
& habent argumenta,
quæ dilui non possint.
Ne defendi quidem factum poterat ob legem manifestam.
Cum multis in medium adductis,
nihil videretur firmi præsidii,
tandem alcumista,
cui jam opus erat præsenti pecunia:
Nos,
inquit,
Balbine,
lentis consiliis agimus;
atqui res poscit præsens remedium.
Jam arbitror adfuturos,
qui me abripiant in malam rem.
Denique cum nihil occurreret Balbino,
tandem alcumista,
Nec mihi quidquam occurrit,
inquit,
nec quidquam superesse video,
nisi ut fortiter peream:
nisi forte hoc placet,
quod unum superest,
utile magis quam honestum,
nisi quod durum est telum necessitas.
Scis,
inquit,
hoc hominum genus avidum esse pecuniæ;
eoque facilius corrumpi posse,
ut sileant.
Quamvis durum sit illis furciferis dare quod profundant,
tamen,
ut nunc res sunt,
nihil video melius.
Idem visum est Balbino;
ac numerat aureos triginta,
quibus redimeret silentium.
|Ph| Miram Balbini liberalitatem mihi prædicas.
|La| Imo in re honesta citius dentem extudisses ab eo,
quam nummum.
Sic prospectum est alcumistæ,
cui nihil erat periculi,
nisi quod non haberet quod daret amicæ.
|Ph| Demiror Balbino in tantum nihil esse nasi.
|La| Heic dumtaxat naso caret,
in cæteris nasutissimus.
Rursum nova pecunia instruitur fornax,
sed præmissa ad Virginem matrem precatiuncula,
ut cœptis faveret.
Jam totus exierat annus,
dum,
illo nunc hoc,
nunc illud caussante,
luditur opera,
& perit impensa.
Interim exstitit casus quidam ridiculus.
|Ph| Quisnam?
|La| Alcumista furtivam consuetudinem habebat cum uxore cujusdam aulici:
maritus concepta suspicione cœpit hominem observare.
Tandem cum illi nunciatum esset,
sacrificum esse in cubiculo,
præter exspectationem rediit domum,
pulsat ostium.
|Ph| Quid facturus homini?
|La| Quid?
nihil suave:
aut occisurus erat,
aut exsecturus.
Ubi maritus instans minitaretur,
se vi effracturum ostium,
ni aperiret uxor,
magnopere trepidatum est,
& circumspicitur præsentaneum aliquod consilium.
Nec erat aliud,
quam quod ipsa dabat res.
Abjecit tunicam,
ac per fenestram angustam dejecit sese,
non absque periculo,
nec sine vulnere,
ac fugit.
Scis tales fabulas illico spargi.
Itaque permanavit & ad Balbinum.
Neque id fore non divinarat artifex.
|Ph| Heic itaque medius tenetur.
|La| Imo felicius elapsus est hinc,
quam e cubiculo.
Audi technam hominis.
Nihil expostulabat Balbinus, 
sed nubilo vultu satis indicabat se non ignorare,
quod vulgo ferebatur.
Noverat ille,
Balbinum esse virum pium,
in nonnullis,
pene dixerim superstitiosum.
Et qui tales sunt,
in quamvis magno peccato facile condonant supplici.
Itaque data opera injicit mentionem de successu negotii,
queritans non perinde succedere,
ut solet,
aut vellet:
addebat se vehementer mirari,
quid esset in caussa.
Ibi per occasionem commotus Balbinus,
qui alioqui videbatur destinasse silentium,
& erat qui facile commoveretur:
Non est,
inquit,
obscurum quid obstet;
peccata obstant,
quo minus succedat,
quod a puris pure tractari convenit.
Ad hanc vocem artifex procubuit in genua,
subinde tundens pectus,
& vultu voceque lacrymabili:
Verissimum,
inquit,
dixisti,
Balbine:
Peccata,
inquam,
obstant:
sed mea peccata,
non tua:
non enim pudebit me turpitudinem meam apud te,
velut apud Sacerdotem sanctissimum,
confiteri.
Vicerat me carnis infirmitas,
pertraxerat me Satanas in laqueos suos.
Et ô me miserum!
e sacrifico factus sum adulter.
Non tamen omnino periit hoc munus,
quod misimus Virgini matri.
Perieram certo exitio,
ni illa succurrisset.
Jam maritus effringebat fores,
fenestra erat arctior quam ut possem elabi:
in tam præsentaneo periculo venit in mentem sanctissimæ Virginis;
procidi in genua,
obtestatus sum,
si gratum fuisset munus,
ut opitularetur.
Nec mora,
repeto fenestram
(sic enim urgebat necessitas)
& satis amplam reperi ad effugium.
|Ph| Credidit ista Balbinus?
|La| Credidit?
Imo etiam ignovit,
& admonuit religiose,
ne se præberet ingratum beatissimæ Virgini.
Numerata est rursus pecunia danti fidem se posthac rem sacram pure tractaturum.
|Ph| Quis tandem finis?
|La| Perlonga est fabula:
sed ego paucis absolvam.
Cum ejusmodi commentis diu lusisset hominem,
neque mediocrem pecuniarum vim ab eo extorsisset,
tandem venit illo qui nebulonem a puero noverat.
Is facile divinans illum idem agere apud Balbinum,
quod nusquam non egerat,
clam aggreditur illum;
exponit qualem artificem domi suæ foveret,
monet ut quam primum ableget hominem,
ni mallet ipsum aliquando compilatis scriniis fugere.
|Ph| Quid heic Balbinus?
videlicet curavit hominem conjiciendum in carcerem?
|La| In carcerem?
Imo numeravit viaticum,
obtestans per omnia sacra,
ne,
quod accidisset,
effutiret.
Et sapuit,
mea quidem sententia,
qui hoc maluerit,
quam esse fabula conviviorum,
& fori;
deinde venire in periculum confiscationis.
Nam impostori nihil erat periculi,
artis tantum tenebat,
quantum asinus quivis;
& in hoc genere favorabilis est impostura.
Quod si furti crimen intentasset,
a suspendio tutum reddebat unctio;
neque quisquam lubens gratis alat talem in carcere.
|Ph| Miseresceret me Balbini,
nisi ipse gauderet deludi.
|La| Nunc mihi properandum est in aulam:
alias referam his etiam multo stultiora.
|Ph| Cum vacabit,
& audiam lubens,
& fabulam fabula pensabo.